Teatri ABSURD në skenën shqiptare

Teatri ABSURD në skenën shqiptare

Termi Teatër Absurd u përdor për herë të parë nga kritiku Martin Eslin në librin që mban po këtë titull, ku ai analizonte një lloj të caktuar pjesësh dramatike të shkruara në vitet ’40-’60, si dhe stilin teatral që mori jetë duke u bazuar mbi to. Eslin i pa këto pjesë si shprehja në art e konceptit filozofik të Kamysë, i cili, përmës veprës Miti i Sizifit, kërkonte të nënvizonte që njerëzimi duhej të dorëzohej para faktit se një shpjegim racional i universit ishte përtej mundësive të tij; për rrjedhojë Bota duhej parë si absurde.
Jetojmë në një realitet ku absurdja është gjithnjë e pranishme në jetën e përditshme”, do të shprehej Inis Gjoni, nën regjinë e së cilës, pas premierës së suksesshme të tetorit, u riluajt disa ditë më parë në skenën e Teatrit Kombëtar tragjikomedija “Dadot”. E shkruar gjatë gjysmës së dytë të shekullit të XX-të nga autori i njohur grek Jorgo Shkurti, drama është një vazhdim i traditës më të mirë të asaj rryme në dramaturgji që kishte nisur në Paris dy dekada më parë e që do të përkufizohej nga kritiku Eslin me termin Teatër Absurd. Një tragjikomedi aspak e lehtë për t’u vënë në skenë për shkak të mënyrës me të cilën është konceptuar nga autori si dhe për shkak të simbolikës së përdorur, që merr edhe rëndësinë parësore në pjesët e kësaj kategorie teatrore. Janë të shumtë elementet që e bëjnë këtë tragjikomedi të ndryshme nga ajo që jemi mësuar të vlerësojmë si pjesë të “zakonshme” teatrore. Karakteret, situatat, ngjarja, mund të jenë fare mirë edhe pjesë e një drame konvencionale, ndërkohë që koha, vendndodhja (hapësira) dhe identiteti i personazheve janë të errëta e fluide. Një sfidë e vërtetë për regjisoren Gjoni e aktorët Roland Trebicka, Genc Fuga e Agim Qirjaqi, të cilëve iu desh të sjellin në skenë tre personazhe tejet kompleksë, të ardhur nga asgjëja e të vendosur në një realitet krejt të pazakontë. Një element tjetër që e bën edhe më të vështirë këtë sfidë është gjuha e përdorur në dramë. Për autorët e absurdit gjuha është një mjet që nuk e zotëron forcën e nevojshme për të zhbiruar koracën e Botës. Një gjë të tillë e arrin vetëm simbolika. Dialogu është spazmatik e në disa raste i pakuptimtë. Situatat komike ia lënë vendin në mënyrë të menjëhershme atyre tragjike, një tjetër veçori që e dallon teatrin absurd nga ai konvencional, së cilës gjithashtu i është dhënë rëndësia e duhur nga stafi realizues i tragjikomedisë. Subjekti ka në qendër një zotëri të pasur që punëson dy fatkeqë si kujdestarë (dado) të bashkëshortes së tij. Dy personazhet e punësuar nga padroni si dado janë groteskë, të veshur keq, përdorin një fjalor të rëndomtë. Me ato pak gjëra që zbulojnë nga e shkuara e tyre, vërehet se dallgët e jetës kanë qenë të pamëshirshme me ta. Mësohet në mënyrë të vagullt se vijnë nga skamja, nga një e shkuar aspak e lehtë, dhe se, për një motiv a për një tjetër, u është dashur të përballen edhe me burgun që ka lënë shenja të dukshme në karakterin dhe në jetën e tyre. Padroni është shumë i pasur, një zotëri i vërtetë, i vetëdijshëm për pushtetin pa kufij që ofron pasuria dhe forcën me të cilën ky pushtet dominon ekzistencën njerëzore. Kontaktin mes të treve e bën paraja. Pa u treguar të vërtetën mbi të shoqen e vdekur e të ballsamosur, ai i punëson dy fatkeqët duke i joshur me premtimin e një page të majme në këmbim të një pune fare të lehtë. Atyre nuk u kërkohet tjetër, veç të bëhen dadot e gruas së ballsamosur. Nocioni i kohës humbet krejtësisht kur të dy detyrohen të ngujohen në shtëpinë e padronit (ku për çudi nuk gjendet asnjë orë apo mundësi për të saktësuar kohën), së cilës, me një kujdes të çmendur, i janë bllokuar të gjitha dyert e dritaret. Hapësira ku ata ekzistojnë tkurret nën peshën e mureve të kësaj shtëpie të kobshme, që më pas shndërrohet në një mikrokozmos mizor e shtypës. Që pa u njohur me këtë njeri të çuditshëm, dy fatkeqët shfaqin një ankth të vazhdueshëm në lidhje me mungesën e një domethënieje në jetën e tyre e me faktin që thjesht ekzistojnë, dhe kërkojnë në mënyrë të dëshpëruar një ngjarje që do të arrijë t’i veshë një qëllim kësaj ekzistence e njëkohësisht do të ndryshojë diçka në të ardhmen e tyre. Dhe një ngjarje e tillë ndodh, por nuk ka asgjë të përbashkët me atë që prisnin e shpresonin dy dadot. Vetëm pasi pranojnë ofertën e zotërisë së pasur e ngujohen në shtëpinë misterioze, të dy arrijnë të bëhen të vetëdijshëm mbi situatën absurde brenda së cilës janë përfshirë, fillimisht me dëshirën e tyre e më pas të detyruar nga zotëria i pasur. Atyre nuk u kërkohet thjesht të kujdesen për kufomën e ballsamosur të bashkëshortes së zotërisë së pasur, thjesht t’i bëjnë homazhe një të vdekure, ata duhet t’i përkushtohen tërësisht e të adhurojnë jo thjesht një grua, por një perëndeshë, një qenie hyjnore, dhe një gjë të tillë duhet ta bëjnë me të njëjtën përulje dhe të njëjtin përkushtim sublim me të cilën e bën edhe padroni i tyre. Zotëria i pasur ia del që me sukses t’i përfshijë dy fatkeqët në marrëzinë e tij dhe në çastin kur njëri prej tyre vendos të mos e pranojë më këtë realitet absurd e të dalë jashtë mureve të shtëpisë, ajo kthehet në varrin e tij. Gjatë një çasti çmendurie e nën frikën e pushtetin e plotë të padronit, fatkeqi tjetër vret mizorisht shokun e tij rebel. Simbolizmi është më se i qartë; autori kërkon të nxjerrë në pah lojrat e pamëshirshme që luan bota ku jetojmë mbi ekzistencën e individit. Në një shoqëri konsumiste me ligjësi dhe sisteme vlerash të krijuara mbi koncepte si pushteti, pozita shoqërore e paraja, njeriu është krejtësisht i pambrojtur e viktimë e konvencioneve të saj. Ndërsa kërkon të mbijetojë e të zerë një vend në një shoqëri të bazuar pikërisht mbi këto ligjësi e sisteme vlerash, individit i duhet të përballet me një botë misterioze e të pamëshirshme, shumë shpesh duke pranuar edhe kompromise që do ta dëmtonin rëndë karakterin, dinjitetin e personalitetin e tij. Autori kërkon të nxjerrë në pah ndjesitë më intime të rebelimit, ankthit dhe mungesës së përgjigjeve karshi një universi të padepërtueshëm. Pjesa përfaqëson një fotografi besnike dhe tejet kritike të realitetit (mund t’i përshtatet fare mirë edhe realitetit shqiptar), dhe tenton të nënvizojë e të nxjerrë në pah pafuqinë e individit përballë një bote të shurdhër e, shumë shpesh, të pamëshirshme.
Për Jorgo Shkurtin mënyra më e mirë për të arritur në një përfundim të tillë është të përdorë groteskun dhe irracionalen, duke lënë pas kufijtë e logjikës e të asaj që ne e vlerësojmë si reale, duke e shkundur spektatorin nga ndenjësja e rehatshme e “vetëkënaqësisë dhe vetësigurisë” së një bote ligjësish të vendosura paraprakisht e sisteme vlerash të pranuar arbitrarisht. Pjesë e kësaj bote të heshtur, tinzare dhe irreale, personazhet e dramës kërkojnë dëshpërimisht të bëjnë zgjedhjet që do t’i jepnin kuptim ekzistencës së tyre. Gjë që është edhe esenca e vetë Ekzistencializmit, rrymës filozofike mbi të cilën u mbështet e u ngrit Teatri Absurd. Sipas Sartrit, u takonte njerëzve të zgjidhnin sistemin e vlerave mbi të cilat do të bazonin ekzistencën e tyre, pasi, “Njeriu është vetëm produkt i veprimeve të tij. Njeriu bëhet çfarë ai zgjedh të bëhet”. Sipas këndvështrimit ekzistencialist, njeriu e krijon vetveten gjatë procesit të jetës, dhe gjatë këtij procesi secili zgjedh sipas formimit individual sistemin e vlerave, të cilave do t’u përmbahet. Ato që do të hedhë tej, - këtë zgjedhje e bën vetëm ndërgjegja e tij. E vërteta përfundimtare është e panjohur. Universi është i heshtur e i padepërtueshëm.
Një element i sistemeve që përmendëm më sipër, është edhe gjuha. Një karakteristikë që ndeshet tek të githë autorët e Absurdit është mosbesimi që kanë te gjuha si mjet komunikimi. Ashtu si në pjesët e tjera që janë përfshirë në këtë kategori, edhe në tragjikomedinë Dadot, gjuha rri larg asaj konvencionale. Është ajo çka fshihet pas fjalëve, që është vërtet e rëndësishme, jo ajo që thuhet në dukje. Për dramaturgët e Absurdit gjuha konvencionale nuk e zotëron forcën e nevojshme për të zhbiruar koracën sipërfaqësore të Botës, një gjë të tillë arrin ta bëjë vetëm simbolika. Në të kundërt të teatrit epik, Teatri Absurd nuk e vendos njeriun në një kontekst historik, social, apo kulturor, nuk kërkon të zbulojë ngjarjet apo fatet e personazheve brenda dramës, ai shpalos vizionin më intim të autorit në lidhje me gjendjen njerëzore, vetë domethënien e ekzistencës, mënyrën si autori e sheh Botën. Realiteti në të cilin shfaqet një karakter absurd është një realitet psikologjik, i shprehur në imazhe që janë projeksione të gjendjes së tij mendore. Për këtë arsye Teatri Absurd mund të konsiderohet si një imazh i gjendjes së brendshme shpirtërore të qenies njerëzore. Ai përfaqëson një fotografi besnike dhe tejet kritike të realitetit, realitet i perceptuar në mënyrë krejtësisht individuale.