Nuk e fsheh dëshirën për një provokim pozitiv jashtë dilemës, por brenda arsyetimit, kur kurajoj të shtroj pyetjen, është teatri që krijon lirinë apo është liria që e krijon teatrin?!
Problemi ngërthen një numër të madh çështjesh dhe problematikash, raportesh dhe dukurish, interesash dhe parimesh morale, por tek e fundit, kjo tërësi mund të strukturohet në një raport krucial;
Individi dhe liria, a mund të takohen pa artin dhe në veçanti pa teatrin si një art i gjallë antropomoral, që ndryshe nga artet e tjerë, ai ngrihet dhe mbaron në çdo performim përballë spektatorëve; të cilët takohen me të për t’u shndërruar nga njerëz në qytetarë, nga subjekte individuale në individ apo person si institucion?!
Ndryshe nga artet e tjera, qysh në gjenezë teatri dhe dramaturgjia si shpirti i saj, me mendim dhe ndjenjë, me historicizëm dhe me doktrinë morale, lindi si kozmogoni me të dy elementët; gnosologjinë dhe ontologjinë.
Si i tillë, qysh në agun e vet, teatri u krijua si një filozofi njerëzore që komunikon me botëkuptimin spontan të njeriut, me psikologjinë dhe të gjithë veprimtarinë e tij aplikative, me jetën dhe ëndërrimin njerëzor.
Teatri u zhvillua më tej, si një filozofi lëvizëse dhe ndërgjegje universale që e kishte të hipotekuar fatin dhe rrugëtimin nga vetja e për veten dhe të regjsitruar tek memoria dhe ndërgjegjja e njeriut, e njerëzimit.
Teatri u profilizua si avokati i parë dhe i patjetërsueshëm i shoqërisë civile.
Kjo filozofi qysh në krye të herës, shtroi dhe zgjidhi raportin më fondamental, atë të jetës me vdekjen, të cilin e ka hulumtuar përmes virtytit dhe optimizmit nga njëra anë, dhe vesit dhe dëshpërimit të thellë nga ana tjetër.
Edhe në anatominë mitike të muzave, martesa e Zeusit me Kujtesën si krye-muzë, lindi 9 bijat, muzat; ku e para qe muzika, pas saj vinte historia dhe më tej komedia, tragjedia dhe diku nga fundi i listës, pantomima.
Në këtë këndvështrim, ajo çka u thirr qysh në antikitet si e drejta natyrore, që do të thotë; të drejtat e njeriut si të patjetërsueshme, nuk mund të lindnin nga traktatet politike dhe nga kushtetutat. Fillimisht ato lindën nga ai musht dramatik siç edhe ishin tragjeditë dhe komeditë e antikitet heleno-romak, të paramëkuara nga përroi pellazg me dhurimin multikulturorë të pelazgomitikës, larg ksenofobisë, përjashtimit dhe izolimit antiliri.
Ky frymëzim i të parëve tanë të agut të mugëtirave, duke qenë se krijoi një botë mitike tredimensionale: qiell, tokë dhe nëntokë mbi baza krejt antropologjike, dhe duke qenë se ata nuk pranonin kurrsesi rilindjen e shpirtit pas vdekjes (këtë e gjejmë për herë të parë tek helenët me mitin e Dionisit, rilindja e tij nga zemra me ndihmën e Zeusit), si dhe duke qenë se të vdekurit, pellazgët i varrosnin ndërsa helenët i digjnin, etj; pikërisht ata krijuan një botë pa frikë dhe pa krijuesin e parë. Në këtë kuptim, gjithçka në universin e tyre shpirtëror grishte nga liria dhe shihte nga e ardhmja. Pas këtij vizatimi të trashë, të ngrehinës ekzistenciale qysh nga guri prehistorik i qoshes, për raportin teatrim-shoqëri, kemi të drejtë dhe drejtpeshimin për të dhënë një përgjigje.
Raporti teatrim-liri është raporti i parë ekzistencial me jetë universale i cili nuk humbet, por se në rrugëtimin historik, riformulohet në kohë të ndryshme dhe në sisteme të ndryshëm, ekonomik, politik, fetar dhe shoqëror.
Ja përse edhe në vitin 2008, në skenat tona teatrore erdhën si prurës urtësie Seneka dhe Euripidi.
I pari kumtoi leksion-urdhrin,”mëso të jetosh” me kushtin aksiomatik që të kujton logaritmet e matematikës së lartë në matricën e jetës, që formulohej “gjënë e fundit mendoje në fillim”. Të paktën dy kumte derivojnë nga ky formulim. Jeto me mendim dhe zgjidhja në mendim deri në skajin e fundëm duhet të të paraprijë për të parashijuar të ardhmen. E gjithë kjo aforizëm lidhet me shqetësimin e tij, aq aktual edhe sot në shoqëritë moderne se:
“Jeta ndahet në tre kohë: e kaluara, e tashme dhe e ardhme. Nga këto të tria e tashmja është e shkurtër, e ardhmja e dyshimtë, e kaluara e sigurt” (Seneka vepra Dialogje, botimi shqip faqe 30, shtëpia botuese Plejad)
E gjithë kjo hapësirë dhe kohë jetësohet nga lëvizja njerëzore dhe brenda saj nga një teatralizëm njerëzor që krijon të gjitha format e filozofisë së mendimit. Patologjitë inherente mund të sigmatizohen nga ligji dhe dhuna, por qëllimi më i lartë, jeta kërkon të ruhet njeriu duke u ribërë.
Vetëm arti dhe në veçanti teatri e kurojnë njeriun me “ushqime dhe terapi bio” për ta mbajtur të shëndetshëm si qytetar, sepse ajo që shqetëson sot shoqërinë, për atë që quhet njeriu i tregut si produkt i globalizmit financiar, ku motivi pa skrupuj është transaksioni fitimprurës si vetëfitim dhe ku solidariteti njerëzor apo morali koheziv shihet më përçmim si i vjetruar; janë parathënë nga teatri edhe kur ai ka qarë në drama apo tragjedi edhe, kur ka qeshur në komedi apo në sarkazmat therëse.
Flitet sot për dështime bankash dhe kredi të këqija, për vjedhje dhe abuzime me pasuritë dhe sigurimet e njerëzve për pleqërinë e thellë, diskutohet e nëmet për keqadministrime me fondet publike dhe pasuritë kombëtare. Abuzimet kanë kapur drejtuesit dhe menaxhuesit e bankave. Por me njeriun ka ndodhur ajo që mund të thirret pa mëdyshje “patologjia e absurdit për të blerë pavdekësinë me pasurinë e pafund”.
Kjo e ka deformuar shoqërinë, jo thjesht përmes polarizimit ekstrem ekonomik, por njëherësh, është goditur një genom njerëzor social, etik dhe human, kuptimi mbi jetën dhe të drejtën për ta jetuar atë. Por mendimi filozofik i teatrit njerëzor kishte paralajmëruar: “Kush ka dëshiruar shumë gjëra me ambicie ka përbuzur me mendjemadhësi, kush ka fituar pa rregull e pa u ndalur, ka mashtruar me pabesi, kush ka vjedhur me lakmi, ka prishur pa hesap, pikërisht ky njeri ka frikë nga kujtimet e tij.”(Seneka po aty.)
Euripidi erdhi fillimisht me Medean e suksesshme të regjisorit të ri Mikel Kalemi me dy kumte principiale: -Mbretërit nuk mund të dhurojnë moral, sepse si njerëz janë meskinë. (Le të kujtojmë fjalët e mbretit ‘e dua atdheun, por më shumë se atdheun dua fëmijët e mijë’. Sa mbretër të sotëm do të strukte në karrigen e teatrit kjo thënie që me “bisturi mendimi” dhe kurajë civile i bën autopsinë çdo lloj nepotizmi). Ndërsa kumti i dytë është ai mbi anatominë e vdekjes, për të kuptuar më mirë kryepasurinë, Jetën.
“…Antikiteti duket sikur njëherë e mire e voli frytin e tragjizmit dhe e vuri të vinte si musht universal, që të ziente pijen e veçantë të dhimbjes njerëzore dhe kupën e saj çdo njëri nga ne, në të gjitha kohërat, ta pinte me pika të vogla, për të mos u helmuar, për të mos helmuar të gjallët, dhe për të mos futur në damarë një helm më të fortë, vdekjen universale…e gjithë kjo për të na paralajmëruar; “Mos! Nuk duhet të shkojmë deri këtu”! Ndaj njerëz mos e vrisni jetën! (Tingull, faqe 169, P.Kabo botimi shqip, shtëpia botuese Plejad). Këta kumte universale na kanë bindur përmes teatrit se “E vërteta mbështetet në ide dhe jo në justifikime”. Këto tipare dhe atribute nuk i ka politika, as religjioni apo forma të tjera të mendimit teorik, apo jo i tillë. Ato justifikojnë autoritetin e tyre, ndërsa arti dhe teatri në veçanti, e kuptojnë dhe e mëtojnë kryekumtin se “vlerat nuk janë autoritet, por janë sovranitet”, pasi e para është imponim ndaj edhe përjashtim, e dyta është marrëdhënie, pra gjithëpranim, pasi megjithëse jemi të ndryshëm jemi ta barabartë si njerëz. Ky ka qenë dhe mbetet kushti universal i demokracisë dhe lirisë njerëzore. Euripidi mbërriti së fundit edhe me “Trojanet”, një anatomi njerëzore ku universaliteti femëror jepet si materie omblikale e jetës dhe vlerave, e dinjitetit dhe vazhdimit të ekzistencës.
Por edhe si një analizë e saktë historike që mënjanon ato marifete të logografëve dhe mitografëve të kohës së sundimtarit Pisistrat, të cilët duke shkruar poemat e mëdha homerike derdhën brenda tyre fjalë si etnonime toponime, antroponime apo oronime të pa thëna nga Homeri, por as edhe nga tragjedianët e mëdhenj, duke manipuluar kështu me atë që quhet në shkencë, Greqia( lexo pellazgjia) përpara Helenëve. Vura re që Euripidi fliste për Akej, Danajë dhe nuk e përdorte fjalën Helen, ndërsa grek përdorej vetëm 3 herë, gjë që tregon se është shtuar më vonë nga kalemxhinjtë. Por në vend që të pritej në takim nga shtetarët, “Euripidi dhe Seneka”, “Trojanet dhe Ekuba”, u pritën Ana Oksa (Hoxha, goca e Qazimit nga Kruja) dhe Adriano Galiani, administratori i deleguar i AC Milan.
Keq, s’ka më keq!! E përpos këtij xhestimi publik, lexon të nesërmen në gazete, se kështu filloi edhe fushata elektorale për zgjedhjet e ardhshme të përgjithshme. Gjithë kjo më frigon më shumë se sa zëri i Myezinit në xhamin e Het’hem Beut, i cili më vinte në vesh njëherësh me monologun e dëlirësisë njerëzore të Andromakës brilante të Luiza Xhuvanit! Kjo është shoqëria e lirisë ku jetojmë sot!? Kjo është liberal-demokracia që ka ardhur tek ne si sistem, por ende nuk ka mbërritur si ndërgjegje qytetare dhe si edukatë antropo-civile?! Karabinaja demokratike është vetëm korniza e institucioneve të linjës që duhet dhe paguhen për t’i shërbyer kulturës. Por në këtë raport, bashkëveprimi mes tyre vjen i çalë, jo si Efesi i zjarrit, por me një javashllëk kuptimor, për rolin dhe misionin që ka në një shoqëri të hapur të lirisë ky raport, e cila shoqëri; ndryshon vërtet duke ju larguar dogmave, por që nuk mund të bëjë pa vlerat.
Këtë themel në shoqëri e ndërton përjetimi shpirtëror përmes artit dhe me atelien e vet krijuese e veçoritë në komunikim, teatri është në vijën e parë të kurimit të njeriut dhe shoqërisë.
Termi “shoqëri në tranzicion” ka kuptim për sistemin politik dhe legjislacionin, por nuk ka kuptim për moralin dhe vlerat civile. Një “laissez faire” i tillë me njeriun, me vlerat e tij humane dhe me parimet themelore të dinjitetit njerëzor, janë vrastare për shoqërinë dhe mirëfunksionimin e saj. Teatri ynë i nderuar Kombëtar, trupa fisnike e aktorëve, këtyre personaliteteve të shoqërisë civile, si dhe ekipi i krijuesve dhe realizuesve (dramaturgë, regjisorë, skenografë, kostumografë, kompozitorë, etj, etj);
me krijimet e tyre dhe me vëniet në skenë, kanë treguar se nuk janë në pozita transitive, ku si në një lojë pa kufi gjërat janë të papërcaktuara, me qëllimin ambigue për të mos mbajtur përgjegjësi.
Tetari kujdeset për veten me misionin për të ruajtur shoqërinë!
Kjo është e shkruar në ajrin e demokracisë institucionale. Ai që nuk e kupton, jeton për fatkeqësi të vet në një kohë pa kohë. Ndaj nëse ajo që quhet “shoqëria jonë demokratike e pas viteve 90-të”, në politikë tingëlloi shpesh amatore, në shoqëri zhurmoi anarkike, sepse kuptimi mbi iniciativën e lirë dhe kapitalizmin rezultoi në humbje parash dhe grabitje tokash, aq sa edhe sot të gjithë po paguajmë për t’u riparuar sado pak me politika të kujdesit social këto marrëzi kolektive, pra me dy fjalë kjo liri-anarki po na koston; një shkujdesje apo shthurje e tillë, në teatër nuk ndodhi. Ai erdhi qysh në krye të herës me Fridrih Dyrremant me “Kthimi i Damës Plak”, që në një simbiozë metafore riktheu në skenë edhe viktimat e diktaturës, të cilët për pak ëndërrim të lirë si ‘njolla të murrme’ pësuan kalvarin e burgut dhe skenën e teatrit e ndërruan me makinën qepëse në një rrobaqepësi industriale, si edhe ndodhi me çiftin teatror Luarasi. Në këta 18 vite tek skena më dhoga e këtij tempulli, erdhën dhe bujtën Hipseni, Çehovi, Sebastiani, Molieri, De Filipo, Williams, Miller, Wilde, nga drurët e moçëm e të rrallë të pyllit të dramaturgjisë, por edhe bashkëkohorë britanikë, amerikanë, francezë, grekë, kroatë, hungarez, apo nga shkolla të tjera. Kanë ardhur më shumë dinjitet dhe profesionalizëm edhe vepra të autorëve shqiptarë që kanë goditur me kurajë plagë, si korrupsionin, ikjen masive, braktisjen e njerëzve të moshës së tretë, gjakmarrjen, dinjitetin njerëzor etj. Ky kontribut i Teatrit Kombëtar ka vlerë shumëplanësore.
Ka treguar me art dhe përjetim estetik e ndjenjësor, pra me anën tjetër të dikotomisë së ndërgjegjes, po aq e rëndësishme sa ajo e para, substanca konceptuare (idetë e emetuara); se sistemet mund të transitojnë në rrugën e progresit dhe kjo është një sfidë me kosto, sociale dhe ekonomike. Por kurrsesi, nuk mund të pranohet se vlerat universale të njeriut si qytetar, në këtë vorbull do të duhet të shihen si transitive apo të përthyeshme me qëllimin e mbrapsht dhe helmin e fshehur, që të kemi një shoqëri pa vlera. Dramaturgjia e luajtur i ka shërbyer një principi krucial të demokracisë dhe lirisë, atij të “ruajtjes së marrëveshjes me të vërtetën” në çdo rrethanë dhe në të gjitha situatat. Ky dialogim dhe kjo bashkëjetesë, nuk ka qenë e lehtë, sepse është fakt dhe ne jemi dëshmitarë, që edhe teatri si godinë, si repertor dhe si mekanizëm; u sulmua, për t’u kafshuar dhe për t’i injektuar patogjenin e humbjes së identitetit: Duke propozuar që si ngrehinë nga institucion të bëhej qiraxhi në godinat që gërvishtin qiellin, ku në ballkonet teshat e nderura për t’u tharë nga kujdesi i rrezeve të diellit do të bashkëshoqëroheshin me ajrin dhe afishet teatrore. U tentua (o zot dështuan), ta përçudnonin duke vënë në skenë skeçe mjerane dhe komediçka, ku e gjithë davaja qe, që të thuheshin hapur ndoca fjalë të ndyra apo bajate dhe e gjithë kjo të “shitej si liri mendimi” dhe shprehje e modernizmit. Tek e fundit, jo për nga rëndësia; një repertor i tillë vlerash që lartcekëm, ruajti me shumë kujdes, me fisnikëri dhe jo me mbipagesë, komunitetin civil të shoqërisë, pa të cilin rendi civil bie, ndërsa kohezioni antroposocial i shoqërisë është i rrezikuar, sepse nuk ka model referimi. Pa edukimin që vjen nga teatri dhe arti në përgjithësi, do të ndodhte komercializimi i vlerave civile qytetare dhe shndërrimi i masës njerëzore në masë tregu; ku tipari themelor është loja pa skrupuj në tregun e transaksionit. Për ndriçim më të qartë dhe jo për erudicion mendjeshitës, më duhet të nënvizoj, një tezë teorike se; nëse atdheu barazohet me tregun, atëherë edhe qytetari barazohet me operatorin e tregut, dhe si i tillë parimet e tij janë konkurrenca, fitimi, mbifitimi, falimentimi, informaliteti, evazioni, shmangia nga ligji dhe të gjitha pasojat që rrjedhin nga kjo mënyrë të sjelli. Njeriun dhe shoqërinë e shpëtojnë nga këto patologji bashkëkohore pikërisht sistemet imunitare të vlerave dhe, i tillë është teatri i dramës si një art antropologjik edhe për së gjalli. (aktori shihet dhe dëgjohet në skenë).
Duhet kuptuar thellësisht dhe qartazi se ka një dallim të thellë demarkativ mes shoqërive totalitare dhe atyre të hapura të liberal-demokracisë. Tek të parat individi nuk ekziston. Ai është i nulifikuar tek shoqëria e ideologjizuar, ndërsa kjo është e identifikuar me sistemin, e më tej, ky i fundit me udhëheqjen, në krye të së cilës qëndron udhëheqësi i pagabueshëm dhe largpamës. A nuk u godit direkt teatri dhe dishepujt e tij nga urdhër-vlerësimi i diktatorit në komunizëm tek ne!?
Ndërsa në shoqërinë e lirisë, individi është institucion, së paku për tri arsye të qenësishme, sepse ka të drejtë të mendojë me kokën e vet, sepse është i lirë të shprehet, sepse ka të drejtë të vetëmbrohet. Por individin tonë të tillë mund ta rimodulojë më mirë se politika, apo OJF-të, arti dhe në veçanti teatri me personazhet e tij dramatikë, por gjithë po aq edhe për faktin se përjetimi në teatër, është jo individual si në letërsi; apo në numër të vogël si në artet pamore. Ai realizohet në një grup kolektiv, ku pas shfaqjes secili ka më shumë energji pozitive për ta ndryshuar veten, më shumë ngarkesë njerëzore për të bashkëpunuar për progres në komunitet. Një përfundim i tillë nuk është kartë propagandistike. Po ravijëzoj shkurt dhe shkoqur disa fakte historike. Presidenti i parë i SHBA-ve, George Washinton, nga profesioni ishte drupunues (per koincidencë si Josifi i ati i Jezusit). Ai shkoi një mbrëmje në teatër, pastaj shkoi sërish të nesërmen dhe kështu me radhë, saqë filloi pas punës së lodhshme të shkonte atje në tempull, çdo natë. Në këtë kuptim thënies se Amerika lindi nga kinemaja, kemi të drejtë t’i bëjmë një riformulim logjik: “Ajo modernia po, por themelet e Amerikës i hodhi një mëndje që u shkollua tek “Universiteti i Teatrit”. Ja dhe një fakt tjetër. Pas luftës së Parë Botërore, gjendja në Wien ishte mizerje, aq sa vajzat e familjeve të mesme kishin filluar të prostituonin me pagesë. Kur një kalë policie u plagos në rrugë dhe e vranë që të mos vuante, për pak minuta mishi i tij u mor nga njerëzit për t’u ngrënë, sa i mbeti vetëm skeleti. Por pikërisht në atë kohë dhe në ato rrethana, u sigurua që teatri i dramës të funksiononte jo gjithë javën, por jo më pak se dy herë në javë. Çdo vit botohet një sondazh i titulluar “sa e pastër është pastërtia”, ku listohen nga lart poshtë vendet me pak ose aspak korrupsion dhe deri tek më të korruptuarit.
Në 4 vendet fare pak të korruptuara që janë Norvegjia, Finlanda, Singapori dhe Suedia, më ka bërë përshtypje Finlanda; një vend i vogël dhe me pak popullsi, por që ka 80 teatro. Së fundi inauguroi një godinë teatri ku në ceremoni ishin të ftuar personalitete të rëndësishëm nga gjithë bota. Pas kësaj ekspozeje do të dëshiroja të sugjeroja krejt modestisht. Teatri ynë i dramës dhe përgjithësisht zinxhiri teatror së bashku me trupat, produktin dhe kujtesën e arkivuar, do të duhet të shndërrohen nga institucione nën patronazhin e shtetit, në autoritete autonome si asete të pa tjetërsueshmne të shoqërisë dhe si të tillë, ato janë edhe sovranitete të vlerave të shoqërisë civile. Ky ndryshim i thellë ka mekanizmin vet të konceptimit realizmit dhe bashkëpunimit në forma të tjera edhe me spektatorin.
Në thelb e gjithë kjo është sfidë kulturore që i kapërcen jo vetëm hapësirat teatrore dhe dimensionet e festivaleve të derisotëm, shumë të trumbetuar dhe pak ose aspak të akredituar, por njëherësh; hidhet hapi i bashkëpunimit e riidentifikimit përtej kufijve tanë shtetëror.
Sfida e parë është anëtarësimi në Lidhjen Europiane të Teatrove. Një punë e nisur para 3 vjetëve, por e pa bitisur. Ky anëtarësim ku shteti merr përsipër vetëm fee-n vjetore, ofron bashkëpunime shumëplanëshe, në forma të tilla; si bashkëprodhime, festivale të licencuara, bashkim buxhetesh, specializime, investime strukturore dhe për kujtesë dixhitale, e deri tek arkivat dhe bibliotekat, botimet e specializuara si profile të spikatura, albume, studime estetiko-teatrore, antologji teatrore, DVD të performimit teatror, etj etj, pra ndihmon institucionalisht për të përdorur si pasuri shoqërore të gjithë valencat e komunikimit që ofron teatri. Si një medium me vlera shumëplanësore dhe universale, gjetja për të e këtij vendstrehimi që është pjesë e integrimit tonë europian dhe që kontrollohet nga Këshilli i Europës, do të ndihmojë vetë teatrin të shkundet nga plogështia, të vendosi realisht hierarkinë e vlerave dhe kontributeve e bashkëshoqëruar kjo edhe me bonuset e përligjura në pagesa. Do krijohet mundësia për repertore të paramenduara dhe planifikuara në një hark kohor 2, 3 apo edhe 4-vjeçar, do të sjellë module të provuara se si drejtohen, menaxhohen apo kooperohen këta lloj institucionesh. Ne më në fund do të arrijmë edhe të kemi një festival jo panair, por të institucionalizuar dhe të akredituar me njohje edhe në tregun europian, ku pjesa më e mirë vendase, të shkojë në Festivalin Europian të Teatrove që zhvillohet periodikisht.
Së fundi do të dëshiroj të them pa lënduar kërrkënd, se teatri dhe produkti i tij duhet të shndërrohen në pasuri shpirtërore publike. Kjo është sfidë emancipimi, por edhe një kulturë e re menaxhimi dhe administrimi. Aktualisht në shumë vende të Perëndimit, fillimisht në SHBA, por pas tyre dhe gjetiu me bollëk, arti si performim dhe jo thjesht si studim formal, është futur edhe në kurrikulat shkollore që nga arsimi elementar, në shkollat e mesme dhe në universitete. Kjo sepse arti qysh nga lashtësia, mënjanon autoritarizmin, pasi prodhon dy ndjenja të thela dhe antropoformuse, entuziazmin dhe simpatinë.
Personazhet mund të jenë të ndryshëm si themi ne shkurt; pozitive apo negative, të së mirës dhe të së keqes, por ata janë të barabartë si personazhe, nuk janë përjashtues sepse pranojnë të performojnë së bashku. Këtu arti teatror dallueshëm spikat. E gjithë kjo formë bashkëjetese dhe bashkëpunimi, ku qëllim është kurimi i njeriut përmes vlerave; shpreh thelbin e demokracisë liberale moderne që formulohet në parimin; “Të gjithëpërfshirë në mundësinë reale të vetëndryshimit”
(s.g/GazetaShqiptare/BalkanWeb)
Post
Nessun commento:
Posta un commento